Status dece u pravnom sistemu Republike Srbije
"Dete je ljudsko biće koje nije navršilo osamnaest godina života, ako se, na osnovu Zakona koji se odnosi na dete, punoletstvo ne stiče ranije"
(Konvencija Ujedinjenih Nacija o pravima deteta - dalje: Konvencija).
Konvencija, kao sveobuhvatan međunarodni ugovor, ustanovila je vrednosni okvir u kojem su prava deteta definisana na principu stvaranja preduslova za ostvarivanje ljudskih prava svakog pojedinca bez obzira na uzrast.
Radi ostvarivanja prava deteta koja su priznata i zaštićena na poseban način, Konvencija je predvidela da su u svim aktivnostima koje se tiču dece, bez obzira na to da li ih sprovode institucije za socijalnu zaštitu, sudovi, administrativni organi ili zakonodavna tela, od primarnog značaja interesi deteta. Iz tog razloga države članice su dužne da preduzimaju sve potrebne zakonodavne, administrativne i druge neophodne mere u pravcu stvaranja uslova za zaštitu najboljih interesa deteta, uzimajući pri tom u obzir prava i obaveze njegovih roditelja, staratelja ili drugih pojedinaca koji su pravno odgovorni za dete.
Konvencijom je predviđeno da su države članice dužne da obezbede detetu koje je sposobno da formira svoje mišljenje pravo slobodnog izražavanja o svim pitanjima koja ga se tiču, da se mišljenju deteta mora posvetiti dužna pažnja u skladu sa godinama života i zrelošću, i da se iz tog razloga, a na način koji je u skladu sa proceduralnim pravilima nacionalnog zakonodavstva, detetu mora dati prilika da u svim sudskim i administrativnim postupcima koji se na njega odnose, saopšti svoje mišljenje, bilo neposredno ili preko zastupnika, odnosno odgovarajućeg organa.
Prema Konvenciji, države članice su u obavezi da preduzimaju sve odgovarajuće zakonodavne, administrativne, socijalne i obrazovne mere radi zaštite deteta od svih oblika fizičkog ili mentalnog nasilja, zloupotrebe i zanemarivanja, maltretiranja ili eksploatacije. Navedene mere treba da obuhvate efikasne postupke za ustanovljavanje socijalnih programa za obezbeđenje neophodne podrške detetu i onima kojima je poverena briga o njemu, kao i sve oblike sprečavanja, prijavljivanja, utvrđivanja i procesuiranja slučajeva zlostavljanja deteta.
Kako domaći propisi regulišu prava i slobode deteta?
U delu kojim je regulisao ljudska prava i slobode Ustav Republike Srbije (dalje: Ustav) je propisao i pravo na pravnu ličnost tako što je naveo da svako lice ima pravnu sposobnost, da lice punoletstvom stiče sposobnost da samostalno odlučuje o svojim pravima i obavezama, te da punoletstvo nastupa sa navršenih 18. godina.
U članu 64. Ustav je normirajući prava deteta naveo da deca uživaju ljudska prava primereno svom uzrastu i duševnoj zrelosti, te da svako dete ima pravo na lično ime, upis u matičnu knjigu rođenih, pravo da sazna svoje poreklo i pravo da očuva svoj identitet. U skladu sa Ustavom deca su zaštićena od psihičkog, fizičkog, ekonomskog i svakog drugog iskorišćavanja ili zloupotrebljavanja, a deca rođena izvan braka imaju jednaka prava kao deca rođena u braku.
Prema Ustavu roditelji imaju pravo i dužnost da izdržavaju, vaspitavaju i obrazuju svoju decu, i u tome su ravnopravni, a sva ili pojedina prava u skladu sa zakonom mogu roditeljima - jednom ili oboma, biti oduzeta ili ograničena samo odlukom suda, ako je to u najboljem interesu deteta.
Ustavom je proklamovana posebna zaštita porodice, majke, samohranog roditelja i deteta tako što je u članu 66. propisano da porodica, majka, samohrani roditelj i dete, u Republici Srbiji uživaju posebnu zaštitu. Pri tom se posebna zaštita pruža deci o kojoj se roditelji ne staraju i deci koja su ometena u psihičkom ili fizičkom razvoju. Osim toga deca mlađa od 15. godina ne mogu biti zaposlena niti, ako su mlađa od 18. godina, mogu da rade na poslovima štetnim po njihovo zdravlje ili moral.
Porodičnim zakonom (dalje: Zakon) koji je normativno uredio korpus prava deteta i propisao poseban parnični postupak koji pruža procesne garancije za ostvarenje tih prava, propisano je da majka i dete uživaju posebnu zaštitu države.
Zakonom je propisano da je svako dužan da se rukovodi najboljim interesom deteta u svim aktivnostima koje se tiču deteta, da država ima obavezu da preduzima sve potrebne mere za zaštitu deteta od zanemarivanja, od fizičkog, seksualnog i emocionalnog zlostavljanja kao i od svake vrste eksploatacije i da država ima obavezu da poštuje, štiti i unapređuje prava deteta. Dete rođeno van braka ima jednaka prava kao dete rođeno u braku. Usvojeno dete ima jednaka prava prema usvojiteljima kao dete prema roditeljima, a država je dužna da detetu bez roditeljskog staranja obezbedi zaštitu u porodičnoj sredini uvek kada je to moguće.
Prema regulativi Zakona dete, bez obzira na uzrast, ima pravo da zna ko su mu roditelji, i u tom pravcu dete koje je navršilo 15. godinu života i koje je sposobno za rasuđivanje može izvršiti uvid u matičnu knjigu rođenih i u drugu dokumentaciju koja se odnosi na njegovo poreklo.
Dete ima pravo da živi sa roditeljima i pravo da se roditelji o njemu staraju pre svih drugih. Pravo deteta da živi sa roditeljima može biti ograničeno samo sudskom odlukom kada je to u najboljem interesu deteta, s tim što sud može doneti odluku o odvajanju deteta od roditelja ako postoje razlozi da se roditelj potpuno ili delimično liši roditeljskog prava ili u slučaju nasilja u porodici.
Zakonom je propisano da dete ima pravo da održava lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi, kao i sa srodnicima i drugim licima sa kojima ga vezuje posebna bliskost ako ovo pravo nije ograničeno sudskom odlukom.
Dete koje je sposobno da formira svoje mišljenje ima pravo slobodnog izražavanja tog mišljenja. Dete ima pravo da blagovremeno dobije sva obaveštenja koja su mu potrebna za formiranje njegovog mišljenja, a mišljenju deteta, u skladu sa njegovim godinama i zrelošću, mora se posvetiti dužna pažnja u svim pitanjima koja ga se tiču i u svim postupcima u kojima se odlučuje o njegovim pravima.
Kakva su prava i dužnosti roditelja u odnosu na dete?
Roditeljsko pravo izvedeno je iz dužnosti roditelja i postoji samo u meri koja je potrebna za zaštitu ličnosti, prava i interesa deteta. Roditelji imaju pravo i dužnost da se staraju o detetu. Staranje o detetu obuhvata: čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje, zastupanje, izdržavanje, kao i upravljanje i raspolaganje imovinom deteta.
Roditelji imaju pravo i dužnost da čuvaju i podižu dete tako što će se oni lično starati o njegovom životu i zdravlju. Roditelji ne smeju podvrgavati dete ponižavajućim postupcima i kaznama koje vređaju ljudsko dostojanstvo deteta i dužni su da dete štite od takvih postupaka drugih lica.
Roditelji imaju pravo i dužnost da sa detetom razvijaju odnos zasnovan na ljubavi, poverenju i uzajamnom poštovanju, te da dete usmeravaju ka usvajanju i poštovanju vrednosti emocionalnog, etičkog i nacionalnog identiteta svoje porodice i društva.
Roditelji imaju dužnost da obezbede osnovno školovanje detetu, a o daljem obrazovanju deteta dužni su da se staraju prema svojim mogućnostima. Roditelji imaju pravo da detetu obezbede obrazovanje koje je u skladu sa njihovim verskim i etičkim uverenjima.
Roditelji imaju pravo i dužnost da zastupaju dete u svim pravnim poslovima i u svim postupcima izvan granica poslovne i procesne sposobnosti deteta (zakonsko zastupanje).
Roditelji imaju pravo i dužnost da zastupaju dete u svim pravnim poslovima i u svim postupcima u granicama poslovne i procesne sposobnosti deteta, osim ako nije drugačije određeno zakonom (voljno zastupanje).
Roditelji imaju pravo i dužnost da izdržavaju dete.
Radi zaštite prava deteta i njegovih najboljih interesa, Zakon je propisao institut korektivnog nadzora nad vršenjem roditeljskog prava. Korektivni nadzor nad vršenjem roditeljskog prava u nadležnosti je organa starateljstva koji donosi odluke kojima ispravlja roditelje u vršenju roditeljskog prava, a ovlašćen je i da protiv roditelja pokreće sudske postupke kada su za to ispunjeni zakonom propisani uslovi.
Roditelj koji zloupotrebljava prava ili grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti potpuno lišen roditeljskog prava. Odluka o potpunom lišenju roditeljskog prava ne oslobadja roditelja od dužnosti da izdržava dete.
Roditelj koji nesavesno vrši prava ili dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti delimično lišen roditeljskog prava. Sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava može lišiti roditelja jednog ili više prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete.
Roditelju se može vratiti roditeljsko pravo kada prestanu razlozi zbog kojih je bio potpuno ili delimično lišen roditeljskog prava, a roditeljsko parvo u skladu sa Zakonom prestaje:
- 1. kada dete navrši 18. godinu života;
- 2. kada dete stekne potpunu poslovnu sposobnost pre punoletstva;
- 3. kada dete bude usvojeno;
- 4. kada roditelj bude potpuno lišen roditeljskog prava;
- 5. kada umru dete ili roditelj.
Roditeljsko pravo se može produžiti i posle punoletstva deteta ako je dete zbog bolesti ili smetnji u psiho-fizičkom razvoju nesposobno da se samo stara o sebi i o zaštiti svojih prava odnosno interesa ili ako svojim postupcima ugrožava sopstvena prava i interese. Dete bez roditeljskog staranja, stavlja se pod starateljstvo. Odluku o tome donosi organ starateljstva koji, osim što postavlja staratelja, odlučuje i o smeštaju štićenika, a istovremeno vrši i nadzor nad radom staratelja.
Šta može a šta ne može biti pravo svojine?
Zakonom o osnovama svojinskopravnih odnosa propisano je da fizička i pravna lica mogu imati pravo svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima. Fizička i pravna lica mogu imati pravo svojine na stambenim zgradama, stanovima, poslovnim zgradama, poslovnim prostorijama, poljoprivrednom zemljištu i drugim nepokretnostima, osim na prirodnim bogatstvima koja su u državnoj svojini.
Fizička i pravna lica mogu imati pravo svojine i na pojedinim dobrima u opštoj upotrebi i na gradskom građevinskom zemljištu, u skladu sa zakonom, kao i na šumama i šumskom zemljištu - u granicama utvrđenim zakonom.
Vlasnik ostvaruje pravo svojine u skladu sa prirodom i namenom stvari, i ima pravo da svoju stvar drži, da je koristi i da njome raspolaže, u granicama određenim zakonom.
Na stvari na kojoj postoji pravo svojine može se zasnovati pravo službenosti, pravo stvarnog tereta i pravo zaloge, a sticanje, zaštita i prestanak prava svojine, prava službenosti, prava stvarnog tereta i prava zaloge uređuju se zakonom.
Pravo svojine se može oduzeti ili ograničiti u skladu sa Ustavom i zakonom, pod uslovima određenim zakonom.
Zakonom o javnoj svojini uređeno je pravo javne svojine i određena druga imovinska prava Republike Srbije, autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave.
Prema regulativi ovog zakona nosioci prava javne svojine su Republika Srbija, autonomna pokrajina i opština, odnosno grad, odnosno jedinica lokalne samouprave, a javnu svojinu čini pravo svojine Republike Srbije - državna svojina, pravo svojine autonomne pokrajine - pokrajinska svojina i pravo svojine jedinice lokalne samouprave - opštinska, odnosno gradska svojina.
Predmet javne svojine su prirodna bogatstva, dobra od opšteg interesa i dobra u opštoj upotrebi, za koja je zakonom utvrđeno da su u javnoj svojini, stvari koje koriste organi i organizacije Republike Srbije, autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave, ustanove, javne agencije i druge organizacije čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave i druge stvari koje su, u skladu sa zakonom, u javnoj svojini.
Pod drugim stvarima u javnoj svojini podrazumevaju se stvari koje ne spadaju u prirodna bogatstva, dobra od opšteg interesa, mreže ili stvari koje koriste organi i organizacije Republike Srbije, autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave (građevinsko zemljište u javnoj svojini, druge nepokretnosti i pokretne stvari u javnoj svojini), a druga imovinska prava, u smislu ovog zakona, su: pravo na patent, pravo na licencu, model, uzorak i žig, pravo korišćenja tehničke dokumentacije i druga imovinska prava utvrđena zakonom čiji je nosilac prava Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave.
Na sticanje, vršenje, zaštitu i prestanak prava javne svojine, primenjuju se odredbe zakona kojim se uređuje pravo privatne svojine, a odredbe posebnih zakona kojima se uređuje režim stvari u javnoj svojini ne mogu biti u suprotnosti sa ovim zakonom.
Ljudska bića nisu i ne mogu biti predmet prava svojine, ni privatne ni javne.
Deca su ljudska bića.
Deca su ravnopravni članovi društva i nisu, niti mogu biti, vlasništvo pojedinca, institucije ili države.
Deca su samostalni nosioci prava i sloboda garantovanih ratifikovanim međunarodnim dokumentima, Ustavom i zakonima, koja pored ostalih obuhvataju i pravo na zaštitu njihovog dostojanstva i integriteta.
